Bazı kaynaklarda MARTOLOZ, MARTİLOZ vb. şekillerde yazılan kelime Bizans İmparatorluğu’nda bir milis kuvvetinin adı olan ARMATOS veya AMARTOLOSA bağlanır.
Osmanlı askerî grupları içine ilk defa ne zaman girdiği bilinmemekle birlikte bunun oldukça erken bir tarihte gerçekleşmiş bulunduğu kabul edilir ve kesin hatlarıyla II. Murat zamanında 1421-1438 yılları arasında ortaya çıktığı belirtilir.
II nci Murat’ın oğlu Fatih Sultan II nci Mehmet devrinde akıncı kumandanları Mihaloğlu Ali ve İskender beylerin Macaristan’a yönelik akınlar sırasında Hıristiyan kıyafetinde Müslüman MARTOLOS’lar istihdam ettikleri bilinmektedir. XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren MARTOLOS’lar Anadolu’da özellikle Fatih’in Karaman ve Akkoyunlu seferlerinde, Trabzon’da ise derbendci olarak kullanılmıştır.
Genellikle ganimet ve macera peşinde koşan Hıristiyanlardan toplanan ve XV. yüzyılda sadece Serhat bölgelerinde görev yapan MARTOLOS’lar, Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren iç bölgelerde muhafız ve derbendcilik göreviyle de istihdam edilmiştir.
Martolosların askerî gücü XVI. yüzyıl ortalarında zirveye ulaştı, ardından giderek azaldı. 1592-1593’ten itibaren hız kazanan Osmanlı-Avusturya savaşları döneminde bir bölümü Osmanlı hizmetinden çıktı ve çeşitli ayaklanmalara katıldı, bazıları da Avusturya tarafına geçti. Böylece sayıları azalan martoloslar daha sonra tekrar canlandırılmaya çalışıldıysa da XVII. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı askerî yapısının zayıflamasına paralel olarak önemini kaybetti. Evliya Çelebi, bu asır ortalarında hangi kalede ne kadar martolos bulunduğu hakkında rakamlar verir.
Akıncılar takımı *Türk Beyi’nin topraklarına sınırı olan Hıristiyan ülkelerine durmaksızın akın edip buraları yağmalayan bir takımdı. Akıncıların Hıristiyanlardan aldıkları ve akınlar sırasında topladıkları ganimetten başka gelirleri yoktu. Kazançlarının onda birini Türk Beyi’ne vermekle yükümlüydüler. Bunlar çok düzenli bir guruptu ve Büyük Türk Bey’inin ulaklarla gönderdiği akın emirlerini yerine getirirlerdi. Tüm harcamalarını da kendileri karşılardı. Bunlar İtalya’da sabit ücret almayan kişilere benziyordu.
Akın başlamadan önce akıncılar hakkındaki bilgiler yazılır ve sayıları tutulurdu. Böylece Büyük Türk Bey’i akıncılardan birini bulmak istediğinde kolayca bulabilir ve ihtiyaç olduğunda para vermeden onlardan yararlanabilirdi. Bunun karşılığında kendilerine, Türk Beyi’nin düşmanlarına topraklarına akın yapıp oradan ganimet kazanma hakkı verilmişti. Örneğin Büyük Türk Bey’inin, İran Kralı Uzun Hasan’a karşı düzenlediği savaşta yaklaştı 30 bin akıncı olduğu söylenir. Türk Beyi bu akıncıların başına disiplinlerini kaybetmemeleri için bir komutan verirdi. Akıncılar iyi atlara fazlası ile hizmet verenler vardı. Akıncı takımına benzeyen bir başka grup da Hıristiyan oldukları için martelossi (martaloz) adını alan gruptu.
Onların da 5-6 bin kişi ile Karaman’la ve Uzun Hasan’la yapılan savaşlarda para almadan savaştıkları söylenir. Bunlar hırsız ve cani kişilerdi. Sadece Karaman’da 4 Selâtin Cami, 307 vakit mescidi, 117 mahalle, 29 hamam, 4 medrese, 7 tekke Fatih Sultan II. Mehmet zamanında MARTOLOS AKINCILARI tarafından yıkılıp harap edildi.
Fatih Sultan II. Mehmet zamanında Gedik Ahmet Paşa’yı Larende üzerine gönderdi. Gedik Ahmet Paşa MARTOLOS AKINCILARI tarafından harap edilerek Larende’yi yakıp yıktı. 117 mahalle, 4 cami-i selâtin, 307 vakit mescidi, 29 hamam, 4 medrese, 7 hanı yerle bir etmişlerdir. Halkı yaya olarak döğe döğe Karaman Karadağ eteklerine sürmüştür. Bunları Şikarinin Karaman namesinden öğrenmekteyiz.
Doğuda büyük hedefleri olan Osmanlılar 1467’de bu beyliği ilhak sürecinde büyük bir direnişle karşılaşınca, gerektiğinde siyasi, stratejik, asayiş ve İskân amaçlı olarak kullandığı sürgün yöntemini bu yörede de uyguladı.
Klasik dönem Osmanlı Devleti’nin istihbarat elde etme kanallarından biri olan MARTOLOS ve VOYNUKLAR hakkında bazı ihtilaflı görüş ayrılıkları mevcuttur. Martolosların, gerek Osmanlı kaynakları gerekse yabancı kaynaklarda muhtelif şekilde telaffuzları ve yazılışları bulunduğunu söylemek mümkündür.
Şerafettin GÜÇ
Kaynaklar
- https://islamansiklopedisi.org.tr/martolos
- Âşıkpaşazâde, s. 5, 50
- Câfer İyânî, Tevârîh-i Cedîd-i Vilâyet-i Üngürüs: Osmanlı-Macar Mücadelesi Tarihi, 1585-1595 (haz. Mehmet Kirişçioğlu), İstanbul 2001, s. 70.
- Halil İnalcık, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1987, s. 57, 155, 168, 178-181.
- Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı, İstanbul 1990, s. 17, 37, 65, 76, 85-96, 97, 98, 100, 126, 134-138, 141.
- Şemseddin Sami; “Martolos”, Kamus-ı Türkf. İstanbul
- “5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu” çerçevesinde Şerafettin GÜÇ’ün kendisine aittir. Kaynak gösterilse dahi köşe yazısı/haberin tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Alıntı yapılan yazının bir bölümü, alıntılanan köşe yazısı/habere aktif link/kaynak sayı-no verilerek kullanılabilir.
Not: *Türk Beyi: Zamanın Osmanlı Sultanlarına verilen isim.
